sylabus zajęć

Tematyka moich ćwiczeń obejmuje wybrane zagadnienia polityczno-społeczne z historii Wielkiego Księstwa Litewskiego na przestrzeni ponad 130 lat, począwszy od lat 60-tych XVI wieku (okres bezpośrednio poprzedzający zawarcie unii lubelskiej w 1569 roku), aż po bitwę pod Olkiennikami w roku 1700, która była najważniejszym momentem trwającej od 1698 roku wojny domowej i przyniosła kres hegemonii rodu Sapiehów. 

W trakcie zajęć zamierzam poruszyć i przedyskutować najważniejsze problemy badawcze, budzące do dziś żywą dyskusję wśród historyków epoki nowożytnej: jakie było miejsce Litwy w strukturach I Rzeczypospolitej w XVI- XVII wieku, co różniło Litwę i Koronę pod względem struktury społecznej, kultury politycznej, elit senatorsko-dygnitarskich i szlachty, czy Wielkie Księstwo było zdolne do samodzielnego bytu politycznego w XVI-XVII w., jaki był stosunek elit litewskich i ruskich do związku z Koroną w dobie unii lubelskiej i jak zmieniał się do końca XVI wieku i w wieku XVII; partykularyzm i „separatyzm” litewski – na ile była to gra polityczna konkretnych litewskich stronnictw politycznych, a na ile rzeczywista tendencja społeczeństwa litewskiego do szukania innych dróg zapewnienia samodzielności politycznej dla Wielkiego Księstwa – szczególnie w okresie Potopu, odmienności w rozwoju cywilizacyjnym Litwy w porównaniu do Korony.

1. Zajęcia wstępne:

- prezentacja literatury i zagadnień stanowiących temat ćwiczeń, wprowadzenie do tematyki

2. W przededniu unii lubelskiej – Wielkie Księstwo Litewskie na początku II połowy XVII wieku

- Wielkie Księstwo Litewskie w okresie od XIV do XVII w.: terytorium, podział administracyjny i ustrój (II Statut Litewski 1566), reformy lat 1564-1566, dygnitarze i urzędnicy (podobieństwa i różnice w stosunku do hierarchii koronnej), specyfika społeczna i odrębności w porównaniu z Koroną, elita władzy – najważniejsze rody magnackie, rola średniej szlachty.

źródła: 

Petycja szlachty litewskiej do Zygmunta Augusta, napisana w obozie pod Witebskiem w 1562 roku – tekst w depozycie.

literatura: 

E. Dubas-Urwanowicz, Możnowładztwo koronne i Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1492-1569. Próba porównania, [w:] Rzeczpospolita państwem wielu narodowości i wyznań. XVI-XVIII wiek, pod red. A. Filipczak-Kocur i T. Ciesielskiego, Opole 2008, s. 179-195

A. Rachuba, J. Kiaupiene, Z. Kiaupa, Historia Litwy. Dwugłos polsko-litewski, Warszawa 2008, s. 58-85

A.B. Zakrzewski, Wielkie Księstwo Litewskie. Prawo – ustrój – społeczeństwo, Warszawa 2013, s. 88-117 

3. Elity i szlachta litewska wobec unii lubelskiej

Skutki unii lubelskiej dla Litwy i jej pozycji w łonie Rzeczypospolitej, wcześniejsze projekty unijne przed 1569 r. (w latach 1562-1569) i stosunek do nich Koroniarzy oraz Litwinów i Rusinów, postawa elit litewskich w trakcie sejmu lubelskiego, ich stosunek do samego aktu unii – zwolennicy i przeciwnicy unii, stosunek do unii magnaterii i szlachty wołyńskiej i ukraińskiej 

źródła:

- akt unii lubelskiej, [w:] Akta unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932, s. 342-347

- T. Kempa, Listy Radziwiłłów z okresu unii lubelskiej (1568-1569), „Zapiski Historyczne”, t. LXIX, 2004, z. 4, s. 87-109

literatura:

G. Błaszczyk, Współczesne spojrzenie na stosunki polsko-litewskie w latach 1569-1795, [w:] Rzeczpospolita w XVI-XVIII wieku. Państwo czy wspólnota?, red. B. Dybaś, P. Hanczewski, T. Kempa, Toruń 2007, s. 83-90 

T. Kempa, Rusini wobec unii lubelskiej. Czy ruscy możni i szlachta ścieli ściślejszego połączenia z Polską w 1569 roku, [w:] Unia lubelska – Unia europejska, red. I. Hofman, Lublin 2010, s.83-93

4. Czy Rurykowicz mógł zostać królem Rzeczypospolitej w 1573 roku?

- preferencje polityczne dotyczące przyszłego kandydata na tron Rzeczypospolitej; kogo wybrać – Rurykowicza, czy Habsburga i dlaczego?; wpływ sytuacji międzynarodowej; program rewizji postanowień unii lubelskiej; koncepcje elekcji separatystycznej na Litwie i ich szanse na realizację, postawa Litwinów wobec elekcji Walezego

źródła:

List panów litewskich do Moskiewskiego pisany, albo inaczej donos Jana Hlebowicza, Rudniki 27 IX 1572, [w:] Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. I: Okresy bezkrólewi, opr. H. Lulewicz, Warszawa 2006, s. 41-44; List senatorów litewskich do senatorów koronnych, Rudniki 25 IX 1672, tamże, s. 28-33.

- utwory wierszowane z czasów I bezkrólewia: „O moskiewskim zdanie”; „Sententia de eligendo novo rege ex duce Moschorum”

literatura: 

B. Floria, Wschodnia polityka magnatów litewskich w okresie pierwszego bezkrólewia, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. XX (1975), s. 45-67

T. Kempa, Plany separatystycznej elekcji w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie trzech pierwszych bezkrólewi po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów (1572-1587), „Zapiski Historyczne”, t. LXIX, 2004, z. 1, s. 23-35

5. Kogo Litwini chcieli widzieć na tronie Rzeczypospolitej podczas drugiego bezkrólewia (1574-1576)

- stosunek Litwinów do ucieczki Walezego, kogo Wielkiego Księstwo widziało na jego miejsce i dlaczego, stosunki litewsko-moskiewskie w okresie drugiego bezkrólewia i ich wpływ na sytuację wewnętrzną oraz preferencje „wyborcze” w przededniu nowej elekcji

źródła:

List senatorów litewskich do senatorów koronnych, Wilno 29 X 1574, [w:] Akta zjazdów stanów, s. 103-108; akt konfederacji litewskiej z Wilna, 1 XI 1574, tamże, s. 108-111 

literatura:

T. Kempa, Plany separatystycznej elekcji, s. 36-53

H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy, Warszawa 2002, s. 167-235

6. Społeczeństwo Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie trzeciego bezkrólewia i jego stosunek wobec elekcji Zygmunta III Wazy (1586-1588)

- jakie zmiany w elicie władzy Litwy przyniosły rządy Stefana Batorego – które stronnictwa król protegował, a które zwalczał i jak sytuacja wewnętrzna na Litwie wiązała się z sytuacją w Koronie; preferencje litewskie na polu elekcyjnym w 1587 r.: szanse kandydatury habsburskiej i moskiewskiej; reakcja na podwójną elekcję i zwycięstwo Wazy w wojnie z Maksymilianem

źródła:

- Akta stanów zjazdów, s. 257-266, 280-283 (protestacja senatorów i posłów litewskich po elekcji, Warszawa 25 VIII 1587 i uniwersał tychże z 26 VIII 1587; list szlachty litewskiej do senatorów litewskich z listopada 1587 r.)

literatura:

T. Kempa, Plany separatystycznej elekcji, s. 53-59 

H. Lulewicz, Gniewów o unię, s. 354-420

H. Lulewicz, Projekt unii Rzeczypospolitej z Moskwą podczas trzeciego bezkrólewia (1586-1587), w: Праблемы інтэграцыі і інкарпарацыі ў развіцці Цэнтральнай і Усходняй Еўропы ў перыяд ранняга Новага часу, Мińsk 2010, s. 260-269

7. Krzysztof II Radziwiłł i jego spór z Zygmuntem III Wazą

- rola podziałów wyznaniowych na Litwie na początku XVII w. i wpływ na stosunki birżańskiej linii Radziwiłłów z Zygmuntem III; Radziwiłłowie w pierwszych dekadach XVII wieku – ich postawy polityczne i ich przyczyny; polityka królewska na Litwie; protestanci-katolicy a spory w łonie litewskiej elity władzy, głównie na linii Radziwiłłowie-Sapiehowie 

źródła:

korespondencja pomiędzy K. Radziwiłłem i L. Sapiehą z 1625 r., [w:] Księcia Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego sprawy wojenne i polityczne pisane 1621-1632, Paryż 1859, s. 511-521

literatura:

U. Augustyniak, Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła, Warszawa 2001, s. 14-27 (dane biograficzne o K. Radziwille)

A. Czwołek, Konflikty i spory wśród dowódców litewskich w czasie wojny w Inflantach w latach 1625-1629 i ich wpływ na przebieg działań militarnych, [w:] Wojny północne w XVI-XVIII wieku, pod red. B. Dybasia, Toruń 2007, s. 93-105

A. Rachuba, Fakcja Lwa Sapiehy – zarys problematyki, [w:] Między Lwowem i Wrocławiem. Księga pamiątkowa prof. K. Matwijowskiego, Toruń 2007, s. 503-511

H. Wisner, Spór o rozejm litewsko-szwedzki w Baldenmojzie z 1627 roku, „Zapiski Historyczne”, t. LVI, 2001, z. 2-3

H. Wisner, Kilka uwag o stronnictwie wojewody wileńskiego Krzysztofa Radziwiłła, „Zapiski Historyczne”, t. LXII, 1997, z. 4

8. Spisek orleański – fikcja, czy realny plan polityczny?

źródło:

Spisek orleański w latach 1626-8, opr. U. Augustyniak, W. Sokołowski, Warszawa 1990, s. 219-227 

literatura:

R. Skowron, Olivares i Wazowie. Hiszpania wobec Polski w okresie wojny trzydziestoletniej 1622-1645, Warszawa 2002 (rozdział: Hiszpania i spisek orleański, s. 267-280)

Spisek orleański w latach 1626-8, opr. U. Augustyniak, W. Sokołowski, Warszawa 1990, s. 5-56 (wstęp) 

9. Janusz Radziwiłł – jego polityka w latach 1648-1655 i konflikt z Janem Kazimierzem

- przyczyny wzajemnego konfliktu, główne założenia wewnętrznej polityki dworu i Janusza Radziwiłła w latach 1648-1654, wojna z Moskwą w 1654 roku, podziały polityczne w społeczeństwie litewskim w pierwszych latach panowania Jana Kazimierza 

źródła:

Korespondencja J. Radziwiłła z jesieni 1653 r., listy do prymasa A. Leszczyńskiego (obóz pod Rzeczycą, 10 X 1653, druk: E. Kotłubaj, Życie i działalność Janusza Radziwiłła, Wilno-Witebsk 1859, s. 393), do B. Radziwiłła (obóz pod Horwolem, 18 X 1653, tamże, s. 385), do J. Kiszki (obóz pod Rzeczycą, 8 XI 1653, tamże, s. 351).

Manifestacje J. Radziwiłła i Jana Kazimierza z jesieni 1654 r. – teksty w depozycie

literatura:

K. Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwą w latach 1654-1655, Zabrze 2004, przede wszystkim s. 103-133

M. Matwijów, Koncepcje polityki Janusza Radziwiłła, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, Historia LXXV, 1990

A. Rachuba, Boje Jana Kazimierza o Litwę w latach 1656-1668. Sukces stronnictwa dworskiego w walce z opozycją, [w:] Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy, Kraków 2003

H. Wisner, Janusz Radziwiłł. 1612-1655, Warszawa 2000

10. Rok 1655 na Litwie – zdrada Radziwiłłów, czy próba ratowania Ojczyzny? 

- geneza kontaktów Janusza i Bogusława Radziwiłłów ze Szwedami, sytuacja militarna Litwy w latach 1654-1655 i jej wpływ na decyzje polityczne; postawy różnych stronnictw litewskich wobec okupacji szwedzkiej i ich przyczyny; rola zgrupowania brzeskiego – kto go tworzył, jakie były motywy polityki Sapiehów pod koniec 1655 r. i na początku 1656 r., postawa B. Radziwiłła – zdrajca, czy typowy przedstawiciel elit politycznych Rzeczypospolitej w tym czasie; postawa magnaterii i szlachty litewskiej i koronnej wobec Szwedów – podobieństwa i różnice

źródła: 

List Janusza Radziwiłła do Bogusława Radziwiłła, Kiejdany 26 VIII 1655 oraz listy Radziwiłła do J. Mierzeńskiego i Harasimowicza – teksty w depozycie 

Akta porozumień podpisanych przez Litwinów ze Szwedami w sierpniu i październiku 1655 roku (ksero w depozycie)

literatura:

W. Czapliński, Rola magnaterii i szlachty w pierwszych latach wojny szwedzkiej, [w:] Polska w okresie drugiej wojny północnej, t. I, Warszawa 1957

A. Kotlarchuk, In the Shadows of Poland and Russia. The Grand Duchy of Lithuania and Sweden in the European Crisis of the mid-17 th Century, Sődertőrns hőgskola 2006, s. 91-138

A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX 1655-II 1656). Przyczynek do postawy magnaterii w okresie „potopu”, „Acta Baltico-Slavica”, t. XI, 1977

T. Wasilewski, Zdrada Janusza Radziwiłła w 1655 r. i jej wyznaniowe motywy, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. XVIII, 1973

H. Wisner, Dysydenci litewscy wobec wybuchu wojny polsko-szwedzkiej (1655-1660), „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. XV, 1970

11. Elity litewskie wobec wojny z Moskwą (1654-1660). Kompromis z carem, czy też dochowanie wierności Rzeczypospolitej?

- jakie były przyczyny przechodzenia różnych grup społecznych pod protekcję cara w trakcie wojny; jaka była polityka carska wobec ludności ziem podbitych w latach 1654-1655 i w późniejszych latach konfliktu

źródła: 

B. Maskiewicz, Pamiętnik, w: Pamiętniki Maskiewiczów, opr. A. Sajkowski, Wrocław 1961, s. 281-303 

S. Medeksza, Księga Pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654- 1668, wyd. W. Seredyński, SRP, t. II, Kraków 1875, s. 13-23

literatura: 

B. Floria, Od Potopa do Wilna. Russkaja politika po otnośćeniju k Reći Pospolitoj v 1655-1656 gg., „Kwartalnik Historyczny”, r. CX, 2003, t. II, s. 25-33

K. Kossarzecki, Szlachta litewska wobec panowania szwedzkiego i moskiewskiego w okresie załamania Rzeczypospolitej przełomu 1655 i 1656 roku, [w:] Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku, pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 2007, s. 277-301

E. Meilus, Życie codzienne w Wilnie w czasie okupacji moskiewskiej 1655-1661, [w:] Litwa w epoce Wazów, pod red. W. Kriegseisena i A. Rachuby, Warszawa 2006, s. 129-143

A. Zakrzewski, Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksego Michajłowicza. Szlachta wobec nowej władzy, [w:] tamże, s. 207-217

12. Wielkie Księstwo Litewskie w okresie walki o przeprowadzenie elekcji „vivente rege” i walki politycznej połowy lat 60-tych XVII wieku

- koncepcja elekcji vivente rege, kiedy pojawiła się ona w czasie rządów Jana Kazimierza

- koncepcja reform ustrojowych, dlaczego społeczeństwo Rzeczypospolitej je odrzuciło

- jak zmienił się w okresie potopu układ sił na Litwie, skład nowego stronnictwa regalistycznego, fakcje Radziwiłłów, Paców i Sapiehów

- przebieg sejmów w latach 1661-1662, w jakich okolicznościach doszło do wydania słynnej manifestacji przez Litwinów

źródła:

Druki propagandowe z lat 60-tych XVII wieku, [w:] S. Ochmann, Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza Wazy, t. II, Wrocław 1990, s. 29-31, t. III, Wrocław 1991, s. 36-38 (teksty w depozycie)

Manifestacja stanów litewskich z sejmu 1661 r. (wypisy archiwalne – ksero w bibliotece)

literatura:

S. Ochmann, Sejmy lat 1661-1662. Przegrana batalia o reformę ustroju Rzeczypospolitej, Wrocław 1977 (wybrane fragmenty)

A. Rachuba, Litwa wobec sądu nad Jerzym Lubomirskim, „Kwartalnik Historyczny”, t. XCIII, 1987, nr 3

13. Wielkie Księstwo Litewskie w dobie hegemonii rodów magnackich w II połowie XVII wieku na przykładzie hegemonii Paców w czasie panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669-1673). Specyfika systemu klientalnego na Litwie w II połowie XVII wieku.

Co to takiego jest oligarchia magnacka i czy w ogóle możemy o niej mówić w specyfice I Rzeczypospolitej, rola klienteli cywilnej i wojskowej w systemie władzy w Koronie i na Litwie

- czy możemy mówić o rządach oligarchii magnackiej na Litwie w II połowie XVII wieku.

- różnice w funkcjonowaniu stronnictw magnackich w Koronie i na Litwie w tym okresie 

- specyfika systemu hegemonii pacowskiej, jak budowano potęgę stronnictwa, podstawy jego funkcjonowania, przyczyny upadku

- przyczyny spadku znaczenia stronnictw radziwiłłowskiego i sapieżyńskiego na początku lat 70-tych XVII w., metody walki politycznej, propaganda polityczna tego okresu

źródła: 

– „Kopia listu szlachcica żmudzkiego” (ksero w bibliotece)

- własne wypisy archiwalne dotyczące funkcjonowania sejmików litewskich w dobie hegemonii pacowskiej 

literatura:

U. Augustyniak, Specyfika patronatu magnackiego w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII w. Problemy badawcze, „Kwartalnik Historyczny”, t. CX, 2002, z. 1, s. 97-110

K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac – wojewoda wileński, hetman wielki litewski. Działalność polityczno-wojskowa, Warszawa 2008, s. 236-295

A. Codello, Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływy w Rzeczypospolitej 1669-1674, „Studia Historyczne”, r. XIII, 1970, z. 1

14. Wielkie Księstwo Litewskie w okresie hegemonii Sapiehów (1682-1700)

Walka szlachty litewskiej o koekwację praw. Wojna domowa i bitwa pod Olkiennikami

- przyczyny szybkiego zastąpienia hegemonii Paców przez hegemonię Sapiehów: czynniki warunkujące wzrost znaczenia Sapiehów

- podobieństwa i różnice w systemie stworzonym przez Sapiehów i Paców

- głównie hasła ruchu koekwacyjnego, jego skład społeczny, czy był to samorzutny ruch średniej szlachty przeciwko samowoli Sapiehów, czy też narzędzie w walce innych rodów magnackich przeciwko Sapiehom

- przyczyny i przebieg wojny domowej na Litwie, dlaczego Sapiehowie ponieśli spektakularną klęskę (1698-1700)

źródła:

Anonim zw. Otwinowskim, s. 2-5, 1821, 322-327 (ksero w bibliotece) 

Relatio potrzeby cum domo Sapiehana 18 novembris 1700, [w:] Rzeczpospolita w dobie upadku 1700-1749. Wybór źródeł, wyd. J. Gierowski, Wrocław 1955, s. 189-194

literatura:

K. Piwarski, Opozycja litewska pod koniec XVII wieku, [w:] Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie, t. I, Lwów 1930

A. Rachuba, Hegemonia Sapiehów na Litwie jako przejaw skrajnej dominacji magnaterii w życiu kraju, [w:] Władza i prestiż. Magnateria w Rzeczypospolitej w XVII-XVIII wieku, pod red. J. Urwanowicza, Białystok 2003

T. Wasilewski, Walka o zrównanie praw szlachty litewskiej z koronną od unii lubelskiej do początku XVIII wieku, „Zapiski Historyczne”, t. LI, 1986, z. 1 

15. Zajęcia podsumowujące